Takihala'i 'e he Palemia Kakai 'o e fonua: Sione T. Fonua Featured
Sine Fonua
8 'Epeleli, 2018. Kuo tuku mai 'e he Fakafofonga Lao ko Sione Fonua 'a 'ene fakama'ala'ala ki hono takihala'i 'e he Palemia mo e Kapineti 'a e kakai 'o e fonua 'i ha fakataha 'a e Palemia mo e ngaahi kautaha ongoongo na'e fakamafola mai 'i he Letoo Tonga 'aneafi 7 'Epelli 2018.
Na'e tuku mai foki Sione Fonua 'eni 'i he mitia faka-sosiale pea na'e anga pehe ni:
Oku 'oatu 'ae loto faka'ap'apa ki he Palemia ka 'oku ou fie lave ki he'ene me'a ne 'asi mai he ongoongo (news) 'a 'ene me'a 'o pehee 'oku 'ikai ke 'iai ha mafai pe ivi 'ae Pule'anga moe Minisita Polisi ki he Komisions Polisi. 'Oku lahi 'ae ngaahi hoha'a ki he 'ikai ke lava 'o mapule'i 'a e faahinga faito'o kona tapu 'oku ui koe 'aisi.
Koe me'a 'oku ou hoha'a kiai koe taki hala'i 'a e kakai 'oe fonua 'e he PM.
Koe taki lelei 'oku tonu ke 'oua tene taki hala'i 'ae kakai 'oe fonua.
Koe Lao 'oe Polisi Tonga 2011 'oku tu'u mahino mai ai 'oku pau ke fakaonogoongo mo talangofua 'ae Komisiona Polisi ki he ngaahi tu'utu'uni 'oku 'omai me ihe Minisita ki ha ngaahi me'a 'e kau lelei mo malu ki he kakai 'oe fonua.
'Oku ou to'omai kakato heni 'ae kupu 18 'oe Lao Polisi 2011:
18 Ngaahi tu‘utu‘uni ‘a e Minisitā
(1) ‘E ngofua ke ‘oatu ‘e he Minisitā ha ngaahi tu‘utu‘uni tohi ki he Komisiona
felāve‘i mo e —
(a) fakahoko ngaue fakakatoa ‘a e Polisi Tonga; mo e
(b) ngaahi tu‘utu‘uni fakangāue mo e ngaahi tefito‘i ngaue mahu‘inga ‘a e
Polisi Tonga ki he —
(i) ta‘ofi ‘o e faihia;
(ii) malu ‘o e komiuniti mo e maau ‘a e kakai; mo e
(iii) ngaahi me‘a fakalukufua fekau‘aki mo hono fakahoko ‘o e lao.
(2) Kuo pau ki he Komisiona ke faipau ki ha tu‘utu‘uni ‘i he kupusi‘i (1).
(3) Kuo pau ke ‘ikai ‘oatu ‘e he Minisita ha tu‘utu‘uni ki he Komisiona fekau‘aki mo e ngaahi me‘a ‘oku fakaha ‘i he kupu 20.
(4) Kuo pau ke ‘ikai ‘oatu ‘e he Minisitā ha tu‘utu‘uni ‘oku ta‘efakalao.
Koe kupu 2 si'i 'oku ne fakapapaui'i mai ai ki he Komisiona kuopau kene fai pau ki he tu'utu'uni 'ae Minisita.
Koe kupu 3 si'i 'oku ne tuhu'i pau mai he 'ikai ngofua ki he Minisita kene fai ha tu'utu'uni ki he Komisiona fekau'aki moe ngaahi ngaue oku ha he kupu 20 'oe Lao.
Koe fakalea totonu eni 'ae kupu 20 'oe lao 'oku ou 'oatu kakato heni:
20 "Tau‘atāina ‘a e Komisiona
Kuo pau ke ngaue ‘a e Komisiona ‘o tau‘atāina mei ha taha, ki hono —
(a) tauhi ‘o e maau felave‘i mo ha taha pe kulupu ngaahi kakai;
(b) fakahoko ‘a e lao felāve‘i mo ha taha pe kulupu kakai;
(c) fakatotolo‘i ‘o e ngaahi hia; mo e
(d) ngaahi tu‘utu‘uni fekau‘aki mo e kau memipa ‘o e Polisi Tonga".
Koe kupu 18 'oe lao 'oku ne tu'utu'uni mai ai ke talangofua 'ae Komisiona ki he Minisita ki he ngaahi taumu'a ngaue (policies) 'e fekau atu he'e Minisita kia kene faii. Hange ke fakatokolahi e kau Polisi, holoki e fai hia kavakona tapu 'aisi me ihe 100 ki he 40 he ta'u.
Koe kupu 18 'oku ne talamai koe me'a ne me'a 'aki 'e he PM he Press Conference 'oku loi pea 'oku 'ikai ke mo'oni.
Koe 'uhinga 'oe kupu 20 ke tau'ataina 'ae Komisiona 'oua 'e lava 'ae Minisita ia 'o tu'utu'uni atu ke faka'ilo 'a Mr X kae 'oua 'e faka'ilo 'a Mr L..
Kapau ''e 'ikai tau'ataina 'ae Komisiona ka fai hala ha Minisita pe koe PM ha fa'ahinga kuonga pe he kaha'u 'e malava pe ke fakapone'i pe 'ehe kau ma'u mafai ia ke 'oua 'e lava 'ae Lao 'o ala atu kia nautolu. 'Aia koe 'uhinga eni 'e lava 'ae Minisita Polisi ia 'o talaatu ki he Komisiona 'oua 'e faka'ilo 'a Mr L he koe Minisita ia.
'Oku ou ongo'i malu mo tau'ataina ange 'i he tu'u 'ae lao lolotonga pea ke tau'ataaina pe 'ae Komisiona pe ko hai tene faka'ilo pea ko hai he 'ikai ke faka'ilo.
Koe feinga koia 'ae PM moe Minisita Polisi ke fakaongoonfo mai 'ae Komisiona kia naua pe ko hai ke faka'ilo pea ko hai 'oua 'e faka'ilo 'oku fu'u fakatu'utamaki ia pea 'oku 'ikai keu ongo'i malu au ia ai.
Teu faka'osi 'aki 'eku lave ko eni 'ae ngaahi fehu'i:
Koe me'a na'e vivili lahi taha kiai 'ae PM ke fekumi pea ke faka'ilo 'ae ngaahi tukuaki'i fekau'aki moe Paasipooti pea ko eni kuo hanga 'e he Komisiona 'o puke 'ae Palemia malooloo moe Minista malooloo mo hono hoa ki he tukuaki'i 'oku nau maumau'i 'ae Lao.
Koe fehu'i leva koe ha e me'a 'oku kei vivili ai 'ae PM moe Minisita Polisi ke 'oua 'e fakaloloa e ngaue alepau 'ae Komisiona he kuo ne fai 'ae me'a na'ana vivili kiai?
'Oku lele mai he news 'ae hanga 'ehe kau polisi 'o puke kau fai hia he uike ni fekau'aki ma'u moe 'aisi pea moe ngaahi me'a fana moe mahafu.
'Oku fai 'ae ngaue tukuingata 'ae Komisiona ia kae fai pe 'a hono tukuaki'i moe feinga ke tuli mei he'ene ngaue.
Koe fehu'i koe ha e 'uhinga 'oku fiema'u ai ke tuli Komisiona kapau 'oku ola lelei 'ene ngaue?
'Oku tonu ke feinga 'ae Minista Polisi pea moe PM ke ngaue fakataha moe Komisiona Polisi ki hono feinga'i ke malu mo ma'uma'uluta 'a Tonga he koe me'a ia ne fili ai 'ae kakai ke nau hu ki loto ke fai ha ngaue lelei ma'ae kakai 'oe fonua.
Kapau 'oku 'iai ha hia pe ngaue hala 'ae Komisiona pea 'omai 'ae fakamo'oni ke mau sio kiai ka mau fiemalie.
'Oku 'iai 'ae faka'amu ke feinga 'ae PM mo hono Pule'anga ke fai ha ngaue 'oku sio atu 'ae kakai 'oe fonua koe ngaue eni ma'a nautolu.
Tukuaa feinga ki he mafai he kuo 'osi tukuange mai 'ae mafai fakalele pule'anga ki he Kapineti pea 'oku tonu ke tau ngaue'i 'ae mafai koia ki he lelei 'ae kakai 'oe fonua.
Manatu'i 'oku 'ikai keu kau ki ha tafa'aki koe me'a 'oku ou feinga kiai ke ma'u ha kau tufunga fonua ma'ae kakai.
'Oku tonu ke hiki 'ae talanga ki ha levolo 'oku toe ma'olunga ange kae tuku 'ae 'ohofi fakafo'i tuitui (personal attack) he 'oku 'ikai kau ia he lau.
Koe pilinisipolo (principle) 'oe talanga ko eni koe taki hala'i e kakai.
'Oku ou loto fiefia ke fai mai ha lave 'i ha 'uhinga lelei mo malie ke tau talanga ai.
Malo moe faka'apa'apa atu
3 comments
-
Me'apango kuo kasia mo'oni e mo'ui 'a e PM o Tonga he fiema'u ke toe lahi ange hono mafia pule ki he fonua...
Kuo to mei ai e ngaahi lea ko'eni oku 'ikai ketau kei tui oku sai koaa e 'atamai 'oe PM pe kuo maumau mo'oni pe ia..
Fakamalo ki he Loea ko 'en e fie tuku hano taimi kae tokoni mai ke fakamaama hotau kainga he fa'ahing taki ko 'eni oku maumau ho'ona tapili..Oku osi koe mai 'a Ene Afio ke fai ha ngaue fakataha ka ko'eni kuo ne tala oku ne 'ilo ka oku ikai hano mafia .. Fakahoko ki he KP a e kakai oku ke 'ilo oku nau fai e pango pea kene hoko atu 'e ia e ngaue ki hono faka'ilo..
Tuku a hono fakapulou'i e kakai tangata'eiki..
Ka oku ke Dementia pea ke malolo a ki api.. -
'Oku 'ikai ngata pe hono taki hala'i, ka 'oku toe 'ata mai mei he tohi ni 'a e me'a koe loto tangia, taaufehi'a etc. Hangehange 'oku na loto naua ke 'akahi e motu'a muli ka e mono hake 'enau kautama pe 'anautolu ki he Komisiona - koe'uhi koe "Kanisa Mafai". 'O palani'i pe e me'a kotoa ia.
Ko e me'a ia 'oku fiema'u ai moe kakai ako lelei, lotu mo'oni, faitotonu, 'ofa fonua, faka-'apa'apa ki he Tu'i moe Hou'eiki etc koe'uhi ko e fa'ahinga founga taki faka-lautohi pule'anga ko eni. PM mo e foha 'i he fono ko e MOP - 'osi hono kuonga (nepotism).
He koe levolo eni 'oku ne maumau'i e ma'uma'uluta mo e melino he fonua. He kapau koe loto eni e no.1 ke holoki he mafai e Tu'i; sai fefe kapau 'e loto mo e kakai ke holoki hifo moe mafai e levolo koia 'o'ona. Mahalo na 'oku sai ange ia.
Fefe ke fili 'ehe kakai 'enau Palemia mo e kau Minisita? Teu pehe koe politikale moe liliu (reform) mo'oni ia. He ko ena 'oku ne kei fakalele pe ia 'a e pule'anga ki hono loto. Kapau 'oku ne pehe ko e pule'anga 'o e kakai ma 'a e kakai, tukuange a ke fili 'e he kakai e me'a kotoa pea taliui kakato (accountable) ki he kakai e fonua.
He kapau e mafuli a Tonga o pehe, fuloa e lue e MOP moe PM ki 'api. Sio ki Pilitania (UK), ko e motolo (model) ia 'oku fakalele'aki 'enau fonua. Ko ho ongo'i pe e koe ko e "Taki" 'oku ke faihala pe maumau'i e lao, 'ikai ke toe fakahela faka-kouna'i ko e ia keke lue ki 'api. 'Osi 'ilo lelei pe 'e koe ia e me'a ke fai. Fakafisi, fai moe fili fo'ou, pea hoko atu e lele e ngaue. He ko ena ku fele moe 'u paati (political parties) ' i Tonga ni.
He ka 'ikai pea ko e 'atunga leva eni ia. He faifai hono 'alasi e fu'u fiki ku mei mohe ia pea 'ohovale ia he 'a hake ku nofo ia 'i Afilika Tonga. He 'oku 'iai e me'a ia 'oku lotomamahi lahi e tama ni, ko e me'a ia 'oku si'i feinga malohi pehe ai pe ia ke veteki e fa'unga motu'a 'o Tonga.
Tonu ke "forgive and forget" pea "move on" moe mo'ui mo e ngaue ki ha levolo 'oku toe ma'olunga ange.
He koe na kuo "Honourable", "Sir" etc........ko e ha feinga ke "His Majesty" King 'Akilisi......!!!! Ta'u eni e fiha 'ene faka-anga'i e pule'anga pea koe ni ku hu ki loto. Pea ko eni kuo tau lele aki e iku he taimi ni.
Fefe kapau 'e tuku e faito'o konatapu moe maumau taimi kake feinga a ke holoki e "unemployment rate" (tokolahi e kakai ta'ema'u ngaue) 'a Tonga tautau tefito kihe to'utupu (15-24, 25-34) ke tokoni ki he matu'a. Fakalele moe 'u "training" ke poto pe kakai Tonga hono maketi'i 'etau koloa faka-e-natula etc. ke ma'u ai ha'anau seniti. -
'Ilonga e lea 'ae kakai poto mo maama, pea fielau he na'e a'ua'u e ako 'o 'alu fakataha moe 'atamai lelei, 'ofa fonua, faka'atu'i moe lotu.
'Oku 'ikai toe fu'u fiema'u ke tau fakamatala'i e tohi moe lau 'ae loea mataotao ko eni he 'oku fu'u mahino 'aupito.
Koe kau vale ta'eako pe mo e kau muimui kuikui 'ia 'aki smith 'e 'ikai mahino ki ai e tohi ko eni.