Faka'ikai'i fefeka 'e he Pule'anga ngaahi tukuaki'i mei he PTOA ^Featured

Fakatapu ki he La’a Hopo ‘o e ‘Otu Felenité, King Tupou VI,

Tapu Ki he Kuini ‘Ofeina ‘o Tonga, Kuini Nanasipau’u Tuku’aho,

Tapu ki he Hou’eiki kotoa pē ‘o e ‘Otu Tonga, Fakatapu ki a Ha’a Matapule mo ha’a tauhi fonua,

Fakatapu atu kia Ha’a Taki Lotu moe si’i kau faifekau kotoa, kae pehē ki he tangata’ifonua mo e fefine’i fonua kotoa pē ‘o e ‘Otu Tongá, pea talangata hē ‘o fai ki tu’a mama’o, kae ‘atā ki he ‘Ofisi ‘o e Palēmia - ke fai atu ai ha tali, ki he ngaahi tukuaki’i kuo fai ‘e he Paati Temokalati ‘a e ‘Otu Anga’ofa ‘o fakataumu’a ke taki hala’i e kakai ‘o e fonua, koe’uhí ko e ngaahi tukuaki’i ta’emo’oni mo ta’efakapotopoto kuo lava pe ke tau sio mata tonu ki he mo’oni.

Ko e me’a pango, he ‘oku te’eki ke lesisita ‘a e Paati PTOA ‘o fakatatau ki he tu’utu’uni ‘a e LAO, ‘o a’u ki he ‘aho ni, pea he’ikai leva ke lava, ke fai hano ‘eke fakalao ‘o ‘enau ngāue, he ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha sino fakalao mo ha’anau Konisitutone, ke lava ke fai ‘aki ha fakakikihi fakalao ‘i he Fakamaau’anga;

Ko e ngaahi makatu’unga ‘e nima (5) ‘oku fai ai e tukuaki’i, ‘a ia ko e;

(1) Polokalama Tanu Hala;

(2) Ngaahi Ngāue ki he Malu ‘o e fonua mei he Corona Virus;

(3) Toloi Hono Fakaava ‘o e Fale Alea;

(4) Kemipeini ‘aki e pa’anga tukuhau ‘a e kakai; mo e

(5) tamate’i ‘a e tikite ‘e 5 ‘i he hopo mo Tu’ivakanō.

Na’e fakamalanga e ‘Eiki Palēmia, Dr. Pohiva Tu’i’onetoa ‘i Fale Alea he ‘aho 27 Sepitema 2019, pea na’e fanongo e tokotaha kotoa p ki ai ‘o ne fakamahino’i ai ‘o pehee ‘…

‘Oku tau fiema’u ha liliu ki he Pule’anga ke toe fai ‘osikiavelenga ange ‘a e fetaliui’aki, pea ke ‘oua e fakamu’omu’a nima hono fakakau mai ‘a e kakai ‘o e fonua ‘i he faitu’utu’uni - ke talia honau le’o kae ‘ikai ke fakafufuu pē ‘i he ‘etau lelei fakakulupu pē fakafamili, pē ko ha’atau lelei fakafo’i tuitui.

Ko e liliu ‘oku malava pē ke lelei pē kovi, pea kapau te tau fai ‘a e liliu ‘o ‘ikai ‘i he siokita, ‘oku hoko leva ‘a e liliu ko e me’a lelei pea ‘e tuifio leva ‘ e he kakai e fonua ‘a hono lelei ‘o e liliu, te tau fakahoko.
 

1. Polokalama Tanu Hala ‘a e Pule’anga

Fiema’u Vivili ‘a e Kakai

a. Ko e talu mei he ngaahi Pule’anga ki mu’a, mo e ngaahi lipooti Faka-Fale Alea mei he ngaahi ta’u lahi kuo hili, mei he vahenga kotoa ‘e 17, mo e ‘ikai pe ke fakahoko e fakatangi mo e to’e mamahi ‘a e kakai ‘o e fonua ke tanu honau ngaahi hala he ko ia ‘oku mahu’inga mo vivili tahá koe’uhí ko ‘enau

(1) fanga ki’i me’alele saliote misini kuo uesia he kovi ‘a e hala pea toe mamafa mo e kongokonga me’alele he ngaahi fale koloa kongokonga me’alele (spareparts),

(2) kuo palopalema ‘enau ngoue mo ‘enau ma’u’anga mo’ui mei Tokanga ko e kovi ‘a e hala,

(3) kuo fiekaia e famili ko e kovi ‘a e hala,

(4) kuo ‘ikai lava mai ki he faingata’a’ia fakasino ki Falemahaki ko e kovi ‘a e hala,

(5) kuo tafea honau ngaahi nofo’anga pea uesia e ako ‘enau fanau ko e kovi ‘a e hala,

(6) kuo nau nofo ‘i lelenga pea ‘ikai ke lava e ngaahi polokalama fakalotu mo faka-famili ko e kovi ‘a e hala, pea

(7) kuo tō lalo e uta ‘o e fua ‘o e fonua ko e kovi ‘a e hala,

(8) pea kaiha’asi ‘enau ngoue’anga he kuo li’aki ko e kovi ‘a e hala,

(9) kuo toe loloa ange pea toe lahi ange e penisini ‘oku totongi he fefononga’aki mo e fakavavevave mei Hihifo ki Mala’e Vakapuna, ko e kovi e hala loto mei ‘Umu Tangata ki Liahona, mo e ngaahi faingata’a kehekehe ko e kovi ‘a e hala . ‘Oku hoko tatau pē ‘a e palopalema ‘i Tongatapu ni, ‘Eua, Ha’apai, Vava’u mo e Ongo Niua.

e. Koe’uhí ko e ngaahi faingata’a’ia ko ‘eni, kuo ongo pea uhu ki he mafu ‘o e ‘Eiki Palemia he’ene ongo’i mafasia, pea ne fakapapau’i ‘i he’ene taumu’a ngaue he ‘aho 27 Sepitema 2019, ‘i he fili Palēmia, kapau ‘e fili ia, ko e Palēmia ‘o e Pule’anga Tongá, ko ‘ene taumu’a ke tanu he vave taha ‘a e ngaahi hala mo valitā, ‘o ‘ikai ke toe fakatatali, ka e fakahoko e ngāue ki he ngaahi hala ‘o Tonga ni kotoa, he vave taha, pea kau ki ai hono tokangaekina e ngaahi ma’u’anga vai ki he inu mo e ngaahi ngaāue faka’api, tauhi e fonua mo e ngaahi kolo ke toe faka’ofo’ofaange, fakaivia e ivi ngāue ‘a e Pule’anga ‘i hono tau’i e faito’o konatapú, mo e ngaahi ngāue kehekehe ‘o kau ai mo e sipoti.

f. Na’e ‘ikai ke fakafepaki’i e fakamalanga mo e tukupā ‘a Dr. Pohiva Tu’i’onetoa he ‘aho ko iá. Fakalao ‘o e Patiseti Ngāue Ki he Tanu Hala h. Ko e faka’esitimeti fakavalevale kuo fakah ‘e he PTOA e tanu hala ki he $700 miliona, ‘oku ne fakapapau’i ai e fiema’u ‘a e poupou fakangāue mo e toka’i, ka e tautefito ke ngāue’aki e laumalie ‘oku lelei, he na’e tuku e fonua ‘e he ‘Uluaki Fā ki langi, ke ne fakahoko hotau tataki mo hotau huluhulu, pea ke tau langa e fonua ‘aki e melino, mo’oni, feveitokai’aki, loto lelei mo e ‘apasia. Ko e loto pe ke lahi pea hangē ha Mo’unga ka e lava e me’a kotoa ia;

i. Ko e tanu hala ‘oku palani’i fakalelei ia ‘e he Pule’anga ko ‘eni, he koe tokolahi taha’ ‘o kinautolu, na’a nau ako lelei, pea na’a nau ngāue he ngaahi ‘ofisi lalahi ‘i he Pasifiki, mo mamani ‘o ma’u ai e taukei ki he Palani (planning) ‘o e langa faka’ekonomika ‘ o e ngaahi fonua ‘o e Pasifiki, pea kuo nau tokoni’i e Pule’anga ni, ke fakahoko e ngaue ni ‘i he ta’u kakato ‘e 4 mei he taimi ni 2020 – 2024, kuo ‘osi kotoa ‘a Tonga ni mo Tokelau pea valitā kotoa.

k. Ko e kole tokoni na’e fakahoko ki he Pule’anga Siaina ki he ngaahi me’a ngaue tanuhala (Heavy Equipment), ‘oku faka’ofo’ofa pē ia, pea na’e ‘i ai e faka’amu ke foaki mai e tokoni ko ‘eni ‘a e Pule’anga Siaina, ‘a ia na’e ‘osi fakahā faka’ofisiale ‘i Novema 2018 ‘i Papua Niukini he Fakataha ‘a e Ngaahi Fonua APEC, pea na’e foaki ki he ngaahi fonua ‘e ni’ihi ‘o e Pasifiki ‘a ‘enau taki $33 miliona ko e tokoni pa’anga ki he ‘enau ngaahi fiema’u ‘a ia, ne kau he monū ko ia ‘a Ha’amoa, Papua Niu Kini, Fisi, mo Tonga.

l. Ko e palopalema he taimi ni, hono ‘ai ke ‘omai e ngaahi me’angāue mo e ngaahi misini tanu hala ko ‘eni, he kuo toloi leva e me’a kotoa mei he coronavirus, ‘o kau ai e ngaahi naunau ko’eni, pea ‘oku ‘i ai e faka’amanaki, ka na’a hoko e uesia e ‘Ekonomika ‘o Siaina he mahaki pipihi CoronaVirus, ke ne toe toloi e ngaahi me’a ‘ofa koeni ki he ta’u fo’ou, ka he’ikai ketau tali tautolu ia.
‘Oku ‘i ai pe ‘etau ngaahi me’a ngaue te tau fakafalala ki ai he ‘aho ni, pea’oku lolotonga ‘i hotau ‘aofi nima.

m. ‘Oku ‘i ai moe tukuaki’i na’e paasi ‘i he Kapineti ke vahe’i e $18 miliona ki he tanu hala, pea ‘oku ta’e fakalao e ngaue ko’eni he kuopau ke ‘uluaki fakapaasi mei Fale Alea. Ko e mo’oni, na’e tali ‘e he Kapineti, ke ngāue e Minisitā Pa’anga ke kumi e silini ko e $18.5 miliona ki he polokalama tanu hala. ‘I he olotonga ni, kuo ma’u ‘e he Minisitā Pa’anga ‘i loto he savings ‘a e Pule’anga ‘a e seniti ‘o hoko atu ‘aki e ngaue, pea ‘oku te’eki ke ‘osi ia, ngalingali ‘e fe’unga pe ia ki he ‘osi e ta’u fakapa’anga ko eni.

n. Ko e lao ki he Patiseti ‘a e Pule’anga (2019/2020 Appropriation Act 2019), na’e tali ‘i Fale Alea pea fakamo’oni Huafa ki ai ‘Ene ‘Afio, Kingi Tupou VI he ‘aho 29 Sune 2019, ke hoko ko e pa’anga fakalao e Patiseti ‘a e Pule’anga ‘a ia ko e $494,821,300 ($494 miliona) ke fakahoko ‘aki e ngaahi ngaue ‘a e Pule’anga ‘a ia ko e konga lahi taha ‘o e pa’anga Patiseti kuo faka’ataa ke ngāue’aki ‘e he Pule’anga, ko e ngaahi tokoni mei he ngaahi fonua muli (Nu’u Sila, ‘Aositelēlia, ‘Iunioni ‘a ‘Iulope, Pilitānia, Siapani, Siaina, mo e ngaahi fonua kehe) mo e ngaahi Pangikē hangē ko e Pangikē ‘a Mamani (World Bank, Asian Development Bank) ‘a ia ‘oku memipa kakato ki ai e Pule’anga Tonga.

ng. Ko e pa’anga tanu hala ‘oku kei faingamalie pe ia ‘i loto he Patiseti kuo tali ‘i Fale Alea (Appropriation Act 2019) pea ‘oku ‘ikai ke fiema’u ia, ke toe fakahū ki FaleAlea, he ‘oku leva’i lelei pe ‘e he Pule’anga ia e Patiseti kuo vahe’i mai kau ki ai ko e ngaahi tokoni mei muli, ki he ngaahi ngāue kotoa ‘a e Pule’anga ‘o kau ai e ngaahi ngāue fakatu’upakē hangē ko e misele, Saikolone Tino, mo e mahaki pipihi coronavirus he taimi ni. ‘A ia ‘oku kei fakalao pē ‘a e ngāue ia ‘a e Pule’anga.

o. ‘Oku ‘ikai ke tanu filifili manako ki he ngaahi vahenga kehe, ‘oku fanongo lelei atu e Pule’anga ki he tautapa vivili ‘a e kakai Tonga kotoa, pea kuo ‘osi tanu atu e ngaahi konga hala fiema’u vivili fakavavevave ‘o e ngaahi vahenga fili kotoa pē ‘o Tongatapu 1, 2, 4, 5, 9, pea ko e hoko atu eni ki Tongatapu 8. Ne fakamalō lotohounga mai ai e kau fakafofonga ngāue malohi, toka’i mo anga fakakalisitiane ‘o Tongatapu 4, 5 mo e 8 he ngāue vave pea ‘ikai filifili manako kuo fakahoko ‘e he Pule’anga . Kuopau pē ke tanu kotoa kotoa e hala kotoa ‘o Tonga kotoa, he ta’u ‘e 4 ka hoko.

2. Ngaahi Ngāue ki he Malu ‘o e Fonua mo e Corona Virus

a. ‘Oku ‘i ai e faka’apa’apa lahi mo e ‘apasia ki si’i Minisitā Fefine, mo anga fakatōkilalo ‘a e Minisitā Mo’ui mo ‘ene komiti ngāue ne nau tokangaekina e misele (Measles) pea toe lomaki atu mo COVID 19 – Corona Virus, pea si’i ngāue ‘aho, ngaue po’uli ai houa ‘e 24, ‘aho e 7 kau atu ki ai mo e ‘Eiki Minisitā e MEIDECC he’ena to’ofohe fisifisimu’a ‘oku tau kei hao ai mei he mahaki faka’auha ko e corona virus. He’ikai ngalo si’i kau ngaue ‘a e Potungaue Mou’i, Kasitomu, Va’a Malini, Va’a Sivile, Kautaha Tonga Airports Limited mo e ‘Imikuleisoni he ‘enau ngāue tōtōivi, ta’efilifilimanako ke malu’i e fonua mei he mahaki ni.

e. Kuo fakapapau’i ‘oku kei hao ‘a Tonga ni mo e ngaahi fonua e Pasifiki pea ‘oku tau polepole kotoa ai. Ne ma’u e ola e sivi ‘o e toto e ki’i fefine ne mahalo’i ‘oku ma’u ‘e he vailasi, pea ‘oku hao (negative ) ai, pea koe malohi ia ‘etau tui fakakalisitiane;

f. Ko e konga lahi e fanau ako ‘i Siaina (toko 40) kuo nau kole ke faka’osi ai leva ‘enau ako, pea ‘oku tokanga’i makehe mo fakapapau’i ‘enau mou’i he fengaue’aki he ‘aho kotoa, ‘a e Potungāue Ako, ‘Ofisi Faka’Amipasitoa ‘o Tonga ‘i Beijing, Siaina, pea pehē ki he’etau ‘Ofisi ki he ngaahi Ngāue ki Muli (Foreign Affairs). Ko e toko 2 ‘oku na loto ke na foki ‘aupito mai, pea toko 4 ‘oku nau fie foki mai, ka ‘oku ‘ikai mahino pe te nau toe fie foki ki Siaina- pea ‘oku lolotonga ngāue e Pule’anga ki he toko 6 ko eni;

h. Ko e fakamatala ki he vaka meili na’e ‘osi fakapapau’i pē ia ‘e he Komiti ‘a e Pule’anga ‘oku nau tokanga’i e coronavirus, he’ikai ke hoko ha fakatamaki pea kuo hoko ia, kuo ‘osi e ‘aho e 14, ‘oku ‘ikai ha palopalema ia he fonua. Ko e ‘Eiki ‘oku ne malu’i e fonua mo hono kakai. i.Kuo mate pe ‘e toko 7 mei he vaka Diamond Princess, ka e ‘ikai koe toko uofulu tupu;

k. Ko e Potungāue Mou’i, kuo ‘osi maau mai e ngaahi me’a ngaue sivi mo e me’a malu’i. ‘Oku fou he tu’utu’uni ‘a e Lao mo e fale’i ‘a e kau Toketā, ki he founga e procurement mo hono fakamoleki totonu e pa’anga ngāue ‘a e Pule’anga ‘i he taimi ‘o e fakatamaki (emergency) ke malu’i e humai e mahaki pipihi ko’eni ki Tonga ni. ‘Oku lolotonga fakafiemalie pe ‘a e me’a ngaue ‘oku fai’aki ‘a e sivi ‘i mala’evakapuna mo uafu, ko e me’a sivi ia na’e ‘omai ‘e he Kautaha Mo’ui ‘a Mamaní (WHO), ‘oku fe’unga mo e ki’I tokolahi ‘o e kakai ‘oku hifo mai he vakapuna ki Tonga ni, pea pehe ki he ngaahi vakatahi.

3. Toloi Hono Fakaava ‘o e Fale Alea

a. "….’Oku tau fiema’u ha liliu ki he Pule’anga, ke toe fai ‘osikiavelenga ange ‘a e fetaliui’aki, pea ke ‘oua e fakamu’omu’a nima hono fakakau mai ‘a e kakai ‘o e fonua ‘i he faitu’utu’uni…." Na’e toki hoko pe ‘a e Pule’anga fo’ou ko eni ‘o Pule’anga he ‘aho 27 Sepitema, 2019, ko e mahina ‘e 5 mo e ngaahi ‘aho.

e. Koe’uhí ko e mahu’inga ange ke mou kau mai homou le’o ( Kakai kotoa pe) ki he Faitu’utu’uni ‘a e Pule’anga ko eni, ko ia ai ne tohi kole (ka e ‘ikai ko e fale’i) ‘a e ‘Eiki Palēmia ki he Sea ‘o e Fale Alea, ke ki’i tuku mai ha taimi ke fakakakato ai e ngaahi fokotu’utu’u fo’ou ‘a e Pule’anga pea ke mou kau mai ki he Faitu’utu’uni ki hono fakalele, pea mo e fokotu’utu’u ki he Patiseti fo’ou ki he 2020/2021.

f. Na’e kole leva e Sea ‘o e Fale Alea ki he Komiti ‘oku nau fakakaukau’i e‘Asenita ngāue ‘a e Fale Alea, pea ne nau tali lelei ‘a e fakatangi ‘a e Palēmia ‘i he loto hangamalie, ‘a ia na’e fakahoko ‘e he Palēmia, ke toloi e Fale Alea kae fakahoko e ngāue ‘a e Pule’anga ki he Patiseti ‘a ia ‘oku fakakau ki ai e ola e ‘a’ahi ‘a e Palēmia mo e Hou’eiki Minisitā Kapineti, ki he ngaahi vahenga kotoa ‘e 17.

h. Ko e hū ‘a e Fale Alea ‘i he uike ‘uluaki ‘o Mē, ko e ‘uluaki me’a pē ‘e alea’i ‘i Fale Alea ko e Patiseti, pea toki hokohoko atu ai e ngaahi lao, ka ke manatu’i, neongo e tali ha fo’i Lao ‘i Fale Alea, kuopau ke toe fakahū ki he Fakataha Tokoni (Privy Council) pea ke toki aofangatuku ‘e he ‘ene ‘Afio King Tupou VI, pea toki hoko ko e lao ki he fonua.

4. Kemipeini ‘aki e Pa’anga Tukuhau e Kakai

a. ‘Oku faka’amu e Pule’anga ke fakamahino lelei ‘oku ‘ikai ke fai ha kemipeini ‘e taha ‘i he ngaahi fakataha kotoa ‘a e Pule’anga he ko e Faitu’utu’uni ko kimoutolu, pea koe ‘uhinga ia e ‘a’ahi.

e. Ko e Pule’anga ko’eni, na’e fa’u ia mei he Paati ‘a e Kakai na’e fokotu’u ‘i Sepitema 2019, pea koe Paati pe ia ‘e taha kuo ‘osi lesisita fakalao ki he Lao ‘o e Incorporated Society Act, pea ‘i ai mo ‘ene Konisitutone. ‘Oku ‘uhinga ‘a e lea ‘Kakai’, ko e kau fakataha ‘a e Tu’i, hou’eiki nopele mo e kakai ‘o ngaue’i fakataha ‘a e fonua; ‘o lau ‘a e ua ko e taha pē. ‘Oku ‘ikai lava ha langa fonua ‘i ha mavahevahe, fekolo’aki pe fekainaki, pe feta’e’ofa’aki.

f. Ko e fatongia ‘o e Palēmia mo hono ‘Ofisi, ko hono tataki e fonua, pea na’ane pole’i e fatongia ke ne ‘uli fohe mo hakeaki’i e fonua ke tu’uta he Taulanga ‘e ma’u ai ha Tonga ‘e fiefia, melino mo malu ai ‘a e tu’ukimu’a mo e tu’ukimui, pea ke tau umouma taha ‘i ha founga ‘oku fo’ou ke ma’u ha Tonga ‘oku fo’ou, pea ke fakafo’ou ai ‘etau visone, pea taumu’a ngaue mateaki’i fonua, tauhi vā, fefaka’apa’apa’aki, fe’ofa’aki, pea fakahoko fatongia ‘i he anga fakatokilalo;

h. Na’e fuakava e ‘Eiki Palēmia he ‘aho 8 ‘Okatopa 2019, te ne ‘…..fai ‘osikiavelenga ai pē ‘i he me’a hono kotoa pē, telia ‘a e Pule’anga mo e fonua ‘o hangē pe ko ia na’e fai mai ‘i he kuohili ange, ‘a ia te ne feinga aipē ke hoa mo taau mo e Lao moe Konisitutone ‘o Tonga’ Pea ko e mafai fakakonisitutone ia ‘o e Palēmia ke fakataha mo e kakai ‘i ha fa’ahinga taimi pē mo ha feitu’u pē ‘e loto ki ai.

i. ‘I he Folau ‘a e Palēmia mo e Sekelitali ki he Kapineti ‘o taki e Palēmia ‘o Tonga ‘i he fakataha ‘a e ngaahi fonua e Pasifiki (Papua Niu Kini, Naulu, Vanuatu, ‘Otu Solomone, Kilipati, Palau, mo Tonga) na’e fakahoko ai e Aleapau (MOUs) ‘a e Pule’anga Tonga mo e Pule’anga Morocco, ‘a ia ‘oku ‘I ai mo honau Tu’i, pea ‘oku ‘amanaki ke folau mai e timi tokoni ki he tanu hala, liliu e tahi ko e vai inu, mo’ui, ako, ngoue mo e toutai, pea ko e tokoni lahi fakapa’anga mo fakatekinikale ‘a Morocco ‘oku ‘amanaki ke fakahoko, ka e pango, koe Coronavirus, ko e taha ia e ola e feinga ‘a e ‘Eiki Palēmia ke feau hotau masiva mo ‘etau fiema’u vivili ‘o fakatatau mo e palani ngāue ‘a e Pule’anga. Ko e Lea pe ‘a Ngāue.

5. Tamate’i e Tikite ‘e 5 ‘i he Hopo Faka’ilo ‘o Nōpele Tu’ivakanō

a. Na’e fakamo’oni huafa ‘a ‘Ene ‘Afio ki he Konivēsio ‘a Mamani ki hono tau’i ‘o e faihala – (Against Corruption) pea ‘oku kau ‘a Tonga he konivēsio fakamamani lahi ko’eni ‘o kamata mei he ‘aho 20 Sanuali 2020.

e. ‘Oku vahevahe tolu ‘a e pule’i ‘o e Pule’anga, ko e Kapineti (excutive), Fale Alea mo e Fakamaau’anga. ‘Oku tapu ki he Kapineti pe Excutive ke kaunoa he me’a ‘a e Fale alea, pe ko e Fakamaau’anga. Ko e taha ia ‘o e makatuliki ‘o e Pule Lelei (Good Governance) pe Pule ‘a e Lao pe, ke ‘oua te ne kolosi noa’ia he laine ‘o e Fakamaau’anga, pe koe laine ‘o e Fale Alea;

f. ‘Oku fakatu’utamaki ‘a e fakaanga ko eni he ‘e lava ‘e he Fakamaau’anga ke ne pehe koe ta’efaka’apa’apa ‘eni ki he Fakamaau’anga (contempt of court), pea ko e hia ia. ‘Oku ‘oatu e fakamalō ki he kakai e fonua he kuo mou ma’u e maama ‘o fekau’aki mo e ngāue ‘osikiavelenga ‘a e Pule’anga ke feau ho’o mou ngaahi fiema’u vivili pea ke malu mo melino e fonua ‘i he ‘etau ngāue fakataha ‘o fepoupouaki.

Tu’a ‘Ofa ‘Eiki atu