Matamata 'e Holofa 'a e Ako: Vā 'o e Standardization mo e Raw Mark ^Featured

Teu fakama’opo’opo he ‘oku fiema’u ke fai ha sio pe ‘e anga fēfe’ hano fakalelei’i ‘o e fu’u maumau ko eni kuo hoko ki he ako. Ko e taumu’a na’e tuku atu ai e holonga tohi ke fakamo’oni’i ko e ngaahi tukuaki’i:

(1) Holo e Ako (2) Ngāue ‘a e standardization (3) Faito’o ko e raw mark, na’e ‘ikai ngāue’aki ‘a e founga fakaako ‘a ia ko e Fakatotolo Fakasaienisi, pea ko ia ai ko e ‘u tukuaki’i kotoa ko eni ‘e 3 na’e te’eki ke fakamo’oni’i pea na’e ‘ikai totonu ke hoko ia ko ha makatu’unga ke fai ai ha liliu ki he Ako ‘o tatau ai pe pe ko e seti sivi, ‘a’ahi sivi, silapa pe ha tapa pe ‘o e Ako.

Ko e ‘uhinga na’a ku tapuni’aki ‘e ku tohi he uike kuo ‘osi, ko e faingata’a ke tau tukuaki’i ha me’a ‘oku ‘i ai ‘ene fekau’aki ‘ana mo ha me’a e’ taha pe ua pe lahiange (confounding effect). ‘E fu’u faingata’a ke tau fakavetevete ‘a e ola ‘o e ‘apiako mei he ola ‘o e kau faiako he ‘oku meimei hoko ma’upe ‘o ma’u pe ‘ehe ngaahi ‘apiako lelei ia ‘a e kau faiako lelei taha.

‘Oku lava ke fai e fo’i fakavetevete ko eni ka ‘e pau ke ngāue’aki e founga fakafika/sitatisitika ‘a ia ‘oku toki lava pe ia ‘o fakahoko ‘e he kakai ‘oku nau fu’u taukei ‘i he mala’e ni pea ‘e toe fiema’u foki mo e ngaahi ta’u ke fokotu’utu’u ai e ngāue, tanaki mo e ngaahi fakamatala (data), ‘analaiso pea toki tohi e ola. ‘I he ‘uhinga ko eni ‘oku tekeutua mai pe ai ko e ngaahi tukuaki’i ne fai ko e koto ma’uhala pe ko e feinga ke taki hala’i e kakai ‘o e fonua.

Ko e fakatāta’ vaofi mo e me’a ni ko e sipoti ‘akapulu (rugby union). Ko e laukai na’e kehe ‘aupito ‘i he kamata’anga he na’e poini lahiange ‘a e ‘aka ‘o hu ‘i he kolo ‘i he tata’o pea mafulifuli pe fa’unga mo e lao ‘o e ‘akapulu ‘o hiki hake tata’o ‘ona poini tatau mo e ‘aka pea toe hiki e tata’o ‘o ma’olungaange ‘i he ‘aka, tolopu pe ‘aka fakahu tautea pe tata’o.

Ko e ngaahi me’a ‘oku fakamaaka ‘i he ako hange’ ko e sivi, homueka, IA mo e ha fua ko e tatau ia ‘o e ngaahi me’a ‘oku lau poini ai e ‘akapulu, ‘a e tolopu, tata’o mo e ‘aka fakahu. Ko e kehekehe ‘i he lau poini he vaha’a ‘o e tata’o, tolopu mo e ‘aka fakahu ‘i he tata’o ko e tatau ia ‘o e ngaahi mamafa (weight) kehekehe ‘oku ‘oange ‘i he ako ki he sivi, IA mo e ha fua. Ko e taukei mo e faitotonu ‘a e kau fakamaau ‘e toko 3 pea toe tokoni’i ‘e he faita’ vitio (instant replay video) koe tatau ia ‘o e standardization.

‘Oku ma’aange pea fakafiemalieange ki he ongo fa’ahi. Ko e fakataumu’a ke mahino ki he kakai kotoa ‘a e founga fakamaaka ko e tatau ia ‘o e raw mark ‘a ia ‘e ‘ikai fiema’u ha fakamaau ia ‘oku taukei pe faitotonu pe ha faita vitio, kaikehe pe ke ‘i ai ha taha ke fakamaau. ‘Oku ‘ikai fai ha ofo ai he neongo e mahino ‘a e ma’aange ‘o e foki ki he faita vitio ‘i he ngaahi fo’i va’inga ‘oku fihi ki he mata ‘o e fakamaau, ‘oku kei ‘i ai pe kakai toko lahi ‘oku nau kei tu’uaki ‘oku leleiange pe ke fakamaau’i tokotaha pe ‘e he fakamaau ‘i loto mala’e.

Ko e tuku’au ‘o e ako hange’ pe koe ‘akapulu, kaka ke ma’olungaange koe tufunga’i ‘e he kakai na’e pe ‘oku ‘i ai ‘e nau ‘ilo lelei ‘aupito ki ai. Ko e ‘Akapulu Faka’Amelika na’e fakaaoao ai e timi ‘a Dallas na’e ui koe Cowboys ‘i he 1960-1980 tupu ‘i he faiako ‘a Tom Landry ko e tangata na’e ako ‘enisinia pea na’e toe ‘akapulu pe foki. ‘Oku ‘i ai pe kaunga ‘o e fakamaau ki he fakalakalaka ‘o e ‘akapulu ka ‘oku ‘ikai taki ‘e he founga hono fakamaau’i ‘a e liliu e founga ‘o e ‘akapulu mo ‘ene fakalakalaka ka ‘oku tulimui e founga hono fakamaau’i ‘i he tuku’au ‘o e liliu ‘o e founga va’inga ‘i hono tataki ‘e he kau ‘enisinia taukei ‘o e va’inga ‘akapulu.

Ko e ‘aho ni kuo mo’oni e lea ‘oku taka, “kuo toho ‘e he saliote ‘a e hoosi”, hange’ koe fakatapu. Kuo hanga ‘e he founga fakamaau/fakamaaka ‘o tataki e liukava kuo hoko ‘i Tonga ni ‘i he Ako. Ko ha kikite ‘oku ma’olunga hono matamata ‘e holofa e Ako ‘i he kaha’u vave mai.

‘Oku ou fie ‘oatu ‘eku kole ki he kau mamahi’i ‘o e Ako pea mo e Fonua fakakātoa (he ko e ako lelei ‘a e fānau ‘e tupu mai ai ha fonua lelei pea ka holofa e Ako ‘e holofa e Fonua), ke tau tu’u ‘o fai ha ngāue ke ta’ofi e ‘ovaholo ko eni pea fakafoki ki he tu’unga na’e ‘i ai ‘i he faka’osinga ‘o e 2014 pea toki fai hano fakalelei’i mei ai.

He’ikai ke tau kamata kongaloto, kuopau ke fakafoki kakato pea toki fai hano ‘enisinia’i ke fakalelei’i ‘e tau sisitemi Ako ‘o kapau ko ha me’a ‘e fakamo’oni’i ‘e fiema’u ke fai.