Ko hono mo'oni 'o e Tongasat ^Featured

 Ko e ngaahi tu’u’anga satelaite ‘a e Pule’anga Tonga ‘oku 'i ai 'a e totonu kiai 'a e Pule’anga Tonga ka ‘i he funga ‘o ‘ene aleapau mo e Tongasat ke ne fai hono lisi atu ki ha ngaahi kautaha pisinisi, hange pe ko hano lisi atu ‘a hoto ‘api tukuhau kiha taha ke fakalele pisinisi ai ‘i he funga ‘o ha aleapau kuo fai ‘a e felotoi kiai.

Ko e aleapau ko eni ‘a e Pule’anga Tonga mo e Tongasat na’e tupu mei he hounga’ia ‘a e Pule’anga ‘i hono tokoni’i ‘e he Tongasat ke ne ma’u ‘a e ngaahi tu’u’anga satelaite ‘oku fai ai ‘e felauaki.

Ko hono mo'oni 'oku 'ikai ke 'i ai hatau 'api tukuhau 'i he vavaa 'o hange koe ma'u 'a e ni'ihi pea 'oku 'ikai ngofua kiha fonua kene ma'u 'a e ngaahi 'elia he vavaa pea kuo fakamo'oni kiai 'a Tonga ni 'i he talite fakavaha'a-Pule'anga 'oku 'iloa koe "outer space treaty".

Ko hono mo'oni kapau na’e ‘ikai ha kautaha taautaha koe Tongasat na‘e ‘ikai ke mei ‘ilo ‘e he Pule’anga ia ‘o a’u mai ki he ‘aho ni ‘oku ‘i ai ha me’a koe tu’u’anga satelaite ‘oku ‘i ai ‘ene totonu kiai fakatatau mo e lao fakavaha'a-Pule'anga..

Makatu’unga ‘i he fakakaukau fakapisinisi koia, na’e alea leva e Tongasat mo e ngaahi Kautaha muli ‘o kau ai e ngaahi Kautaha Siaina ‘o nau lisi e ngaahi tu’u’anga ko eni mei he Pule’anga Tonga.

Ko e ngaahi tu’u’anga satelaite hotau mamani ‘oku ‘ikai ngofua ia ke ma’u ‘e ha Kautaha ka ‘oku ‘i he malumalu pe ‘o ha Pule’anga 'a e totonu kene faile ke lisi 'a e ngaahi tu'u'anga satelaite ka 'oku 'ikai ko'enau ma'u.

Koe mahino koia ‘oku ne talamai ai koe Tongasat koe hoa ngāue fakapisinisi pe ‘o e Pule’anga ke fakalele fakakomesiale ‘o fakatatau moe ngaahi fiema’u pe tu’utu’uni fakamāmani lahi ki hono tauhi pe tokanga’i e tu’u’anga satelaite.

Ko e ngāue koia ki hono tauhi pe tokanga’i ‘oku lau miliona e pa’anga fakata’u ‘oku ma’u mei ai pea ‘oku kau kiai moe fiema’u ke ‘iai ‘a e kakai taukei mo mataotao ‘i he kautaha kenau tokanga’i mo tauhi ‘eni ‘o ‘oua ‘e maumau’i ‘a e ngaahi femahino’aki fakavaha’apule’anga ‘aia ‘oku ha’i kotoa pe kihe tefito’i pule ‘a e Kautaha ‘a e Ngaahi Fonua Fakatahataha (UN).

‘I he malumalu koia ‘o e Kautaha ‘o e UN ’oku ‘iai e va’a pe kupu ngāue ‘oku nau tokanga’i e ngaahi tu’u’anga satelaite ‘i hotau mamani ‘oku ui ko e ‘Iunioni Fakavaha’apule’anga kihe Fetu’utaki (International Telecommunications Union (ITU)).

Koe sino’i Kautaha ngāue ia ‘oku fengāue’aki mo ha fonua pe pisinisi ‘i he fonua koia ‘oku nau ma’u ‘a e totonu fakalao ki hono tauhi pe ngaue’i ha tu’u’anga satelaite.

‘I he laumalie koia ‘o e langa ngāue fakapisinisi ‘i he malumalu ‘o e Pule’anga, ‘oku ‘iai leva e aleapau na’e fatu ‘i he vaha’a ‘o e ITU moe Pule’anga Tonga ki hono lisi atu ‘o e ngaahi tu’u’anga satelaite ‘o kau ai e founga ‘o hono totongi ‘o e lisi ‘oku ‘omi hangatonu pe ki he Pule’anga Tonga ‘o toki totongi atu ‘a e ‘inasi ‘o e Tongasat (lessee) pea totongi moe ‘inasi ‘o e Pule’anga (lessor).

‘Oku ua pe ‘inasi ‘i he totongi lisi ‘a e ngaahi Kautaha ‘oku nau ngāue’aki e ngaahi tu’u’anga satelaite ‘o e Pule’anga Tonga ‘a ia ko e Tongasat pe mo e Pule’anga Tonga.

Ko e Tongasat na’e fokotu’u ia ‘i he ‘atamai ‘o e mataotao ‘i he ngaahi tu’utu’uni ‘o e tu’u’anga satelaite pea moe lao mei ‘Amelika (U.S) ko Dr. Nilson ‘aia koe huitu’a ia ‘o e Tongasat ‘i hono lalanga ‘a e tupulaki ‘a e Tongasat.

Na’e ha’u a Nilson he 1990 tupu lolotonga eni ‘oku ne ma’u e tu’unga fale’i ki he Falealea ‘o ‘Amelika (U.S) ‘i he tu’u’anga satelaite.

Na’a nau fa’u leva e Tongasat mo e Pilinisesi, Salote Mafile’o Pilolevu Tuita, mo ha ni’ihi kehe pea nau lesisita e Tongasat ‘i he Pule’anga Tonga pea kole moe faigamalie faka-lisi ‘a ia na’e ma’u kakato ia ‘e he Pule’anga ‘o e ‘aho koia pea nau ‘ave leva e kole lisi tu’u’anga satelaite koia ‘a e Pule’anga ki he Kautaha ITU.

‘I he mahino koia ‘a e fiema’u fakasaienisi moe fakapisinisi kihe ngāue ni pea moe fiema’u fakapa’anga ki hano tataki ‘a e ngāue ni ko Dr Nilson leva na’a ne tataki ‘a e ngāue moe Kautaha makatu’unga ‘i he taukei moe pōto’i ngāue ‘oku fakatokanga’i fakamamani lahi ke fakahoko’aki hono fokotu’utu’u ‘o e Tongasat.

Ko Nilson na’a ne ma’u e ‘ilo moe taukei moe silini ‘o fai kotoa’aki e ngāue ko eni. Ko ‘ene a’u mai ki he ‘aho ni ‘oku ‘iai e ngaahi tu’unga ‘e 5 ko eni: taha ‘i he Indian Ocean (70˚ East), 2 ‘i he noate ‘o West Papua (134˚ East), pea mo e 2 ‘i he noate ‘o Papua New Guinea (138˚ East).

Ko e kotoa ‘o e ngaahi tu’u’anga ‘oku nau ‘i he kilomita ‘e 35000 ‘i ‘olunga ‘i he ‘ekueta. ‘Oku mahino pe foki ‘oku ‘ikai ko ha ngaahi tu’u’anga eni ia ‘oku hange ko ‘etau totonu ki ho tau potutahi.

‘Oku ‘ikai ke ‘i ‘olunga e ngaahi tu’u’anga ia ko eni ‘i Tonga ni, hange’ koia kuo tau sio ki ai, ‘oku nau tu’u kinautolu ‘i ‘olunga ‘i he ngaahi fonua kehe pea ‘ikai ngata ai ka ‘oku laumano e kilomita ia ki ‘olunga. Ko hotau ‘ata’ ‘oku ngata pe ia he kilomita ‘e 100 ki ‘olunga mei he ma’olunga ‘o e tahi.

Koe talanoa koia ki he founga ‘o e totongi mai ‘a e pa’anga ‘oku ma’u mei hono fakatau atu pe lisi atu ‘a e tu’unga satelaite ‘oku fakatauange ke mahino’i kotoa ‘ehe kakai ‘o e fonua ‘oku ‘i he malumalu fakaaleapau ia ‘a e Kauataha Tongasat moe Pule’anga Tonga.

‘Oku ha atu ‘i ‘olunga ‘a e founga koia koe totongi lisi ‘oku fou pe kihe Pule’anga (lessor) pea ke toki totongi atu leva ‘a e seniti ‘a e Tongasat (lessee) ‘a ia ‘oku toe tataki pe moe vahevahe koia ‘i he aleapau.

Koe ngaahi tukuaki’i ‘o e Tongasat kuo lau ta’u pea kuo totonu ke mahino hono ‘alunga.

He’ikai ke uesia ia he na’e fa’u ‘i he founga totonu mo e mo’oni ‘e he mataotao ‘i he mala’e ‘o e lao moe tu’u’anga satelaite pea ‘e ‘ikai lavea noa ia ‘i ha fakamatanifo ‘oku tupu mei he loto ‘o hange’ koia kuo tau laau’ilo kiai.