‘Eiki Palēmia, ko ho faka'auha'anga 'ena ho tafa'aki pē!: Mapa Hā’ano Taumālolo - Konga II Featured

Ko e konga ua 'o e tohi 'a Mapa Hā’ano Taumālolo ki he 'Eiki Palēmiá 'o Tonga.
Fakatātā # 2: Fakahū Lalo Uaea ki he Poate Tonga Cable
1. Lolotonga e vālau lahi ki he’ene fo’i fakatuputupulangi ko eni he raw marks, kuo toe fakahū lalo uaea ia ‘o kau he kau Talēkita Pule he Poate Tonga Cable.
2. ‘I he ‘aho 24 ‘o Siulai, 2015 na’e fakahoko ai ‘e he Kapinetí ‘enau Tu’utu’uni Kapineti Fika. 745 mo e Fika. 746 ‘o fekau’aki mo hono reform ko ia ‘o e Ngaahi Poate ‘a e Pule’angá, ‘o kau ai mo e founga ke fili ‘aki e kau Talēkita Poaté ‘a ia ko e Skills-based selection and appointment process kae pehē foki ki hono fakanofo ko ia ‘o e Independent Selection Committee ke tokoni ki hono fili mo fakanofo ‘o e kau Talēkitá, ‘a ia ne kau ai hono tu’uaki ke talangāue mai, shortlist mo hono interview pea toki fai ai e filí.
3. Ko e hā kuo privileged makehe ai pē ‘a Pīveni ia mo Tu’i Uata ko e ongo kaungāme’a ofi ‘o e feitu’ú na ke na hū molemole ki he Poate Tonga Cable mo e TBC kae si’i tuenoa e selection process na’e tu’utu’uni ‘e he Kapinetí ke fakahokó. Ko e ongo kaungāme’a ofi eni ‘o e feitu’ú na pea ‘oku hā nenefu ai ‘a e kaveinga ngāue ne tau poupou ki aí mo hono fakafepaki’i ‘o e fakaponé he kuohilí. Na’e fekau’i pe fakakouna nai e Minisitaá ke fakahū mai e ongo pone ko ení ‘o hangē ko hono direct ke tuku fakataimi kitu’a ‘a Viola Ulakai kae vahe peé?
4. Ka tau ka toe vakai ki he vāhengá mo e ngaahi monū’ia ‘oku ma’u heni ‘e Piveni ‘oku kau ai ‘a e tefito’i vahenga ko e $20,000.00 tanaki ki ai mo e monu’ia ki he’ene ngaahi fakataha ko e $85 ki he houa pea kapau ‘e fakataha tu’o 1 e poate
he mahina kotoa ‘i ha houa ‘e 2-3 te ne ma’u ai e $2,040 - $3,060, toe tanaki atu mo ‘ene monu’ia nofo’anga $2,500 mo ‘ene medical insurance ko e $600, pea toe tanaki atu ki ai mo ‘ene superannuation ko e $2,000 pea ‘ikai lau ki ai e monu’ia folau mo e per diem.
5. Kapau te tau tanaki kotoa e vāhenga mo e ngaahi monu’ia ‘o Piveni he Poate, ko e fo’i houa pe ‘e 24 – 36 pe ko e ‘aho pe ia ‘e 1 mo e konga, ‘oku ne ma’u ai vāhenga mo e ngaahi monū’ia ‘oku ‘i he $26,540 ki he $3 mano tupu pe ko e ‘avalisi ia ki he minimum ko e $737.22 ki he houa. Ko e ngāue lahi tahá foki ia ‘oku fuesia ia ‘e he CEO mo e kau management.
6. ‘Oku ou tālafili lahi ‘aupito ki he founga ‘oku foaki ai e ngaahi monū’ia ko ení ki he ni’ihi tonu ho tafa’akí ‘Eiki Palēmia he ko e fa’ahinga fakapone eni na’e fakafepaki’i fefeka ‘e he feitu’ú na ‘o ‘āsili ai ‘emau poupou kakato ki he feitu’ú na mo e ‘amanaki atu ko e faingamālie ko eni ‘okú ke ‘i he fohé ai, ‘e faka’ali’ali ‘e he feitu’ú na ‘a e ngaahi me’a koē na’a tau fiema’u ke fakahoko he ngaahi Pule’anga ‘o e kuohilí tautautefito ki hono tā e sīpinga he ngaahi tafa’aki na’a tau fakafepaki’í.
7. Neongo ‘oku ‘ikai kau he taumu’a ‘o e tohí ni ‘a ‘Īkani Taliai, ka ‘oku toe ‘i ai mo e fakamatala falala’anga na’e ‘ikai fou he foungá hono fakahū ‘o ‘Īkani Taliai ki he lakanga Tālekita he Tafa’aki ki he Sipotí he Potungāue Fakalotofonuá pea ‘oku
taau ke fai ha fakama’ala’ala ki ai.
Fakatātā #3: Na’e toe ‘i ai mo e Contract hono 2 ‘a Piveni ‘i he Potungāue Akó pea ‘oku kei fakalongolongo’i ‘ene aleapau ngāue ki he egovernment consultancy project he Potungāue Fefakatau’akí, ‘a ē ‘oku Minisitā ai ‘a Tu’i Uatá.
1. Na’e mama mai foki ki he fonuá ‘a e tu’utu’uni kapineti Fika. 1099 ‘o e ‘aho 13 ‘o ‘Okatopa, 2017 ko e lolotonga eni hono veteki e Fale Aleá, ‘a ia ‘oku fakalea ai ‘o pehē; “…..His Majesty’s Cabinet Decision on 13th October, 2017 was as follows: Referred to Hon. Minister for Education & Training and Hon. Minister for Commerce, Consumer, Trade, Innovation and Labour to discuss and finalize and take into account the technical Expertise required.”
2. Ne u fai leva e tohi fehu’i ki he Potungāue Pa’angá peá u fiu he faka’eke’eke ki he kau ngāue ‘i Fale Pa’angá mo e ‘ikai pē ha tali mai.
3. Ne u fakakaukau ke u fehu’i hangatonu ā ki he ‘Eiki Minisitaá kia Hon. Pohiva Tu’i’onetoa, pea fakafeta’i na’e ‘ikai ke ne fakatale’i ka ne tali mai ‘eku fehu’í pea tuha ia mo e taliui mo e ‘ata ki tu’a ‘oku tau taukave’í.
4. Na’á ne pehē ai, ko e lāunga ia ‘a e Minisitā Akó, Hon. Penisimani Fifita he na’a nau ‘osi signed mo e CEO ‘o e Akó ke direct source ‘a ‘ene contract ki he EMIS koe’uhí ke HOKO LELEI MEI HE PROJECT NA’E LOLOTONGA FAKAHOKÓ kae faka’ohovale kuo toe tender ia ‘e he Procurement ‘a Fale Pa’angá. 5. ‘Oku mahino mai heni tā na’e toe ‘i ai e contract hono 2 ‘a Pīveni mo e Potungāue Akó ki he EMIS. Ngalingali ko e fo’i contract $93,333.10 eni na’e mama holo ne fokotu’utu’u ‘e Hēpeti Tākeifanga hili hono fakahiki ‘o Dr. Raelyn ‘Esau? ‘Oku totonu ke toe vakai’i fakalelei e fo’i contract hono ua ko ení he ‘oku ngali fepaki mo e kupu 21 ‘o e Procurement Regulations he ‘oku ngali fakapoto’i hono fakamavahevahe’í pea ta’ofi tu’u e mahu’ingá ke ‘oua na’a fakalaka he threshold ko e $100,000 telia na’a fakafe’ātungia’i hano ‘ave ki he GPC.
6. ‘Ikai ko ia pē ka ‘oku toe ongona mai foki ‘oku hangē ‘oku toe ‘unu mai eni ‘a Piveni ki he Potungaue Labour ‘o fakahoko e ngāue natula tatau ka ko e ngaue ia ki he e-government pea ‘oku ‘ikai ke tau ‘ilo pe ko e fiha kilu ia ka ‘oku ‘ikai pē tu’uaki ia kitu’a ‘o hangē ko ia ko hono tu’uaki ‘e he MEIDECC. ‘Oku mahu’inga ke ‘ata ki tu’a e ngāue ‘oku fai ko ení he ko e pa’anga tukuhau eni e kakai e fonuá ‘oku teu fai ai e fāngotá.
7. ‘Oku ou tui ta’etoeveiveiua ‘e tau’atāina ange ‘a Piveni hono tu’uaki e ngāué kae tohi ki aí ‘i hono fili fakapone’í, kae me’atēpū ‘a e ho’ata mai ‘a e Pule Leleí mo e ma’a ‘asinisini ‘a e foungá ‘o tuha mo ho’o kaveinga folau kuo mau mate ‘ofa aí.
Fakatātā #4: Faka’uli he me’alele ‘a e ‘ōfisi Palēmiá ka ‘oku ‘ikai hano lakanga fakapule’anga
1. Kuo u ma’u e fakamatala falala’anga hono fakatokanga’i e fa’a faka’uli holo ‘a Piveni he me’alele PM5 ‘a e ‘Ōfisi Palēmiá, hili ko iá ‘oku ‘ikai ngofua ‘o fakatatau ki he kupu 2.F.4 ‘o e Public Service Policy and Instructions 2010 he ko e kau ngāue tu’uma’u pē mo lau’aho kuo fakanofo ko e faka’uli ‘oku ngofua ke nau faka’uli he me’alele ‘a e Pule’angá.
2. Na’e fakanofo fakakū nai ‘a Piveni ko e faka’uli ‘a e feitu’ú na? ‘Oku a’u ki he kau CEO ‘oku fakamahino he kupu 2.F.7 ko kinautolu pē ‘oku ngofua ke nau faka’uli he me’alelé ‘i tu’a he taimi ngāué mo e ngaahi taumu’a fakafo’ituituí.
3. Ko e faka’ilonga eni ‘o e ‘ai’ainoa’ia mo e pule kovi pea mo hono ngāue’aki e feitu’ú na ke hangē kuo fahu ia he Pule’angá.
Fakatātā #5: Ko ‘ene ‘ilo (access) ki he ngaahi fakamatala fakapule’anga mo faka’ofisiale ‘a e feitu’ú na mo ngali kaunoa he ngāue ‘a e Kapinetí.
1. ‘Oku manatu’i lelei pē ‘e Piveni ‘a e taimi na’e huufi ai e St. George Palace Building ‘a ‘ene fakahā mai kiate kimautolu kau poupou ki he feitu’ú na ‘e ‘i ai e fo’i pomu ‘e fakapaaki he ‘aho ‘e fai ai e huufí. Ne u fifili pe ko e hā, ka ‘i he ‘osi fakataha pē ‘a e huufí kuo ongona mai kuo tuli ‘a Siaosi Sovaleni pea mo Tevita Lavemaau ‘e he feitu’ú na.
2. ‘Oku toe manatu’i lelei pē ‘e Piveni ‘a e taimi ne tu’u telinga ai ‘a Tonga kotoa ki he lisi ‘o e Kapinetí, ‘a ‘eku fiefia he’ene tomu’a vahevahe mai ‘a e lisi ‘o e Kapinetí.
3. ‘Oku manatu’i lelei pē ‘e Pīveni ‘ene ‘ita lahi ‘aupito he kau Minisitaá mo ne fakahoko e ngaahi lea ta’etaau ko e ‘ikai ke nau tokanga ange ki he’ene lele holo ke feinga’i ke tuku ki tu’a ‘a Talaketí.
4. ‘Oku toe manatu’i lelei pē ‘e Pīveni ‘ena talamai mo Tu’i Uata te na hū ki he MEIDECC ‘o restructure e NEMO he ‘oku ta’efakafiemālie pea ne u fakamanatu ange kiate kinaua ‘oku ‘i ai e lao Emergency Management Act ‘okú ne ‘osi tuhu’i pau mai e structure ‘o e NEMO telia na’á na fai ha ngāue ta’efakalao.
5. ‘Oku ou toe ma’u foki ha fakamatala falala’anga ‘oku fa’ifa’iteliha pē ia he’ene hū atu ki he ‘ōfisi ‘o e feitu’ú na ‘o a’u ki ha taimi ‘oku ‘ikai pē ma’u ta’ovala ia kae pehē ki he’ene kau ki he ngaahi fakataha mo e feitu’ú na ‘i he ngāue’angá.
6. Ne u toutou fehu’i kia Pīveni pe ko e hā koā hono lakanga he ‘ōfisi Palēmiá ke tau’atāina ‘ene ngāue mo e feitu’ú na ka ‘ikai pea mavahe koe’uhí he ‘oku ‘ata kovi ai e Pule’anga ‘okú ke tatakí pea ne u toe vahevahe ki he ni’ihi ‘o e kau poupoú ‘a ‘eku manavasi’i na’a ‘oku faingata’a’ia ho’o kau Minisitaá he fengāue’aki mo feme’a’aki mo e feitu’ú na koe’uhí ko hono natula aggressive mo feinga ke control holo pē ‘a e kakai mo e ngaahi fakamatala ‘oku ‘oatu ki he feitu’ú na.
7. ‘Oku ou manavasi’i na’a a’u ki ha tu’unga kuo toutou teke atu ‘e Piveni ki he feitu’ú na ha founga ke fakamālōloo’i’aki pe fakahiki ha Minisitā mei ha Potungāue koe’uhí ko ha’ane fakafe’ātungia’i ‘ene ngaahi feinga aleapau ngāué. Mahalo ‘oku fe’unga ‘ānoa e ngaahi fakatātā kuó u lave ki aí ki hono me’angāue’aki ‘e Piveni e feitu’ú na ke fāngota ai he ngaahi monū’ia kehekehe he Pule’angá ka ko e me’a fakalolomá ko e uesia e reputation ‘o e feitu’ú na ka ko e helo na’á ne leleaki’i mai e ama ‘o e Temokālatí ki hotau kuongá ni. Ne ongo ki he loto ‘o e tokotaha poupou kotoa hono talaki mai ‘e he Nusipepa Kakalú ‘oku kanisā ‘a e Palēmiá, ka ‘oku ou fie fakamahino atu heni ki he feitu’ú na, ko Paula Piveni Piukala pē na’á ne fakamatala ‘okú ke kanisaá pea ma’u leva ai ho’o fuá ki he tangata ‘oku ‘i ho tafa’akí. Mahalo pē ‘okú ke lau ko ho kaungāme’a fafale, ka kiate au, ko ho faka’auha’angá ena kae pehē ki he ngāue mahu’inga ne ke fataki maí.
Aofangatuku & Ngaahi Fokotu’ú
‘Oku ou fie faka’osi’aki ‘a e Kupu 11 mo e 12 ‘o e M.O.U ‘a e Paati Temokālati ‘o e ‘Otumotu Anga’ofá ‘a ia ‘oku pehē ai;
“(11) Te nau lototaha ki hono tau’I e faihalá mo e ta’efaitotonú ‘I he mālohi taha ‘oku ala lavá, pea ke nau TAKIMU’A ‘I he TĀ SĪPINGA LELEI mo e ngāue mālohi, FAITOTONU, mo e ANGAMA’A.
(12) Te nau ngāue fakataha pea ke tukutaha honau taimí ki hono langa hake e FALALA ‘a e kakaí ki he Pule’angá, ‘o ngāue’aki e ngaahi founga FAKAPOTOPOTO, FAKAPOLOFESINALE, mo FALALA’ANGA.” Kapau ‘oku kei tu’uma’u e feitu’ú na ‘i he misiona ‘a e Paatí mo e ngaahi pou tuliki kuó u lave ki aí, ‘oku ou fokotu’u atu ‘a e ngaahi me’á ni;
1. Ke fakangata hano toe fakangāue’i ‘o Paula Piveni Piukala ‘e he Pule’anga Tongá ‘i he founga Single Source Selection he ‘oku ta’efakapotopoto pea ‘ikai fenāpasi mo hono ngaahi makatu’ungá kae me’atēpū ‘a ‘ene ‘omai ‘a e ‘īmisi ‘o e
fakapone mo e filifilimānako ‘i he feitu’ú na, kae tu’uaki e ngaahi ngāue fakafale’i kotoa pē ‘a e Pule’angá ‘o hangē ko ia kuo fai ‘e Hon. Poasi Tei mo e MEIDECC;
2. Ke fokotu’u atu ‘e he feitu’ú na kia Paula Piveni Piukala ke ne fili tau’atāina ‘iate ia pē ke kaniseli ‘ene ngaahi aleapau ngāue lolotonga kotoa pē kuo ‘osi fakamo’oni ki ai, ‘o kau ai mo e aleapau ngāue fakafale’i ki he egovernment ‘i he MCCTIL ‘o KAPAU ‘oku mo’oni, kae tu’uaki fo’ou pea tohi ki ai ‘o hangē ko e founga angamahení kae lava ke tofa ā ha hala ‘oku ho’ata mei ai e ngaahi pou tuliki kuo tau fa’a taukave’í telia na’a lau ‘eni ‘e ha Palēmia mo ha kau Minisitā he kaha’ú ko ha matapā mo ha kamata’anga (precedence) ke fakatonuhia’i ‘aki ha’anau fakapone he kaha’ú;
3. Ke fokotu’u atu ‘e he feitu’ú na kia Paula Piveni Piukala ke fakafisi tau’atāina pē ia mei he Lakanga Talēkita ‘i he Poate Tonga Cable kae tu’uaki fo’ou ‘i he founga totonu, fakapotopoto mo fakapolofesinale ‘o hangē ko ia na’e fokotu’u ‘e he
Kapinetí ‘i he ‘aho 24 ‘o Siulai ‘o e 2015 ki hono reform ‘o e ngaahi Poate ‘a e Pule’angá;
4. Ke fakahū (incorporate) ā e founga fili ne fokotu’u atu ‘e he Kapinetí ki he reform ‘o e ngaahi poaté, ki he Lao ki he Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’angá ke tokoni ki hono ta’ofi ‘a e fakaponé ‘i he Pule’anga ko ení mo e kaha’ú pea ke fakapapau’i ‘oku
tu’uaki ‘a e lakanga kotoa pē ke ma’a pea tasilo ‘a e matavaí pea ‘oua na’a mahalo ha ni’ihi ‘e hoko ‘enau takaofi he feitu’ú na ke nau hū lalo uaea ai ki he ngaahi lakanga mo e ngaahi monū’ia he Pule’angá;
5. Ke ta’ofi ha toe ngāue’aki ‘e Paula Piveni Piukala ‘a e me’alele ‘a e ‘ōfisi Palēmiá pea fakahoko ha tu’utu’uni ‘o fakatatau mo e kupu 2.F.11 ‘o e Public Service Policy Instructions 2010 telia na’a hoko eni ko ha matapā ke ngāue hala (misuse)
mo ta’etotonu ‘aki ai e ‘ū me’alele ‘a e Pule’angá ‘e he fāmili mo e ngaahi kaungāme’a ‘o e kau Minisitā mo e CEO he kaha’ú.
6. (i) Ko e ngaahi fokotu’u kotoa kuó u ‘oatú ‘oku fakataumu’a kotoa ia ke fakama’a ‘a e matavaí pea ke fakamahino ‘e he feitu’ú na ki he kakai ‘o e fonuá mo kimautolu ko e kau poupou mateaki ‘o e ngaahi pou tuliki na’á ke tōkaki he ta’u ‘e
30 tupu kuohilí, ‘okú ke kei tu’uma’u ‘i he misiona mo e vīsione ‘a e feitu’ú na. ‘Ikai ko ia pē ka ko ho’o tulitulifua ia ki ho’o kovinānite mo e fonuá ‘e kei mu’omu’a ange pē ‘a e faitotonú, pule leleí mo e taliuí ‘i ho’o fakafeangai ki ho kaungāme’a mamae ko eni ko Piveni Piukalá.
(ii) Kapau leva ‘e ‘ikai lava ke fakatonutonu hotau halá mo ke tatala ‘a e pulonga ko ení, pea ‘oku ou fokotu’u atu ā ke fakafisi ‘a e feitu’ú na mei ho lakanga ko e Palēmia ‘o e fonuá he kuo liua ho misioná ‘e ho’o kaungāme’a mamaé. ‘Oku ongo ‘aupito kiate au ‘a ‘eku fai atu ‘a e fokotu’u faka’osí ni, ka ko hono taumu’a tefitó ke fakahaa’i ‘aki ‘e Piveni ‘ene ‘ofa mo’oni he feitu’ú na kae fufulu ‘a e matavaí he ‘oku kele.
Ko ‘eku poupou ki he feitu’ú na ‘oku kei tu’uma’u ‘i he ngaahi me’a pē ‘oku ou tui ‘oku totonú, pea ko ‘eku ‘ofá mo ‘eku faka’apa’apá he ‘ikai hiki pea kapau ‘e hoko ‘eku fakaongo atu hoku le’ó ke fehi’anekina’i ai au ‘e he kau poupou ‘o e PTOA, pea tuku ke ha’u he ko ‘ene ālonga pē, ka ‘e hā kotoa ‘amui. ‘Oku ou tui ta’etoeveiveiua au ‘oku tokolahi pē ha ni’ihi ia ‘i ho’o kapinetí mo e mahení ‘oku nau fie lea atu ka ‘oku nau manavasi’i telia na’a mole honau lakangá pe taku kuo nau heke pe fakafetau ka ‘oku ope atu ‘eku ‘ofa he feitu’ú na ke u kei fakalongolongo ai pē.
‘Ofa ke taumalingi atu ha tāpuaki ki he feitu’ú na mei he’etau Tamai Fakalangí pea ke foaki atu ha sino mo’ui lelei koe’uhí ko e falala mo e ‘ofa lahi faufaua ‘oku ma’u ‘e he kakai ‘o e fonuá ki he feitu’ú na.
‘Ofa lahi mo e faka’apa’apa atu,
Mapa Hā’ano Taumālolo
(Mateaki Mo’oni ‘o e Pule Leleí, Faitotonú, ‘Ata ki Tu’á, Taliuí, Vahevahe Taaú mo e Pule ‘a e Laó)