Takihala'i 'e he Palemia Kakai 'o e fonua: Sione T. Fonua ^Featured

 Na'e tuku mai foki Sione Fonua 'eni 'i he mitia faka-sosiale  pea na'e anga pehe ni:

Oku 'oatu 'ae loto faka'ap'apa ki he Palemia ka 'oku ou fie lave ki he'ene me'a ne 'asi mai he ongoongo (news) 'a 'ene me'a 'o pehee 'oku 'ikai ke 'iai ha mafai pe ivi 'ae Pule'anga moe Minisita Polisi ki he Komisions Polisi. 'Oku lahi 'ae ngaahi hoha'a ki he 'ikai ke lava 'o mapule'i 'a e faahinga faito'o kona tapu 'oku ui koe 'aisi.

Koe me'a 'oku ou hoha'a kiai koe taki hala'i 'a e kakai 'oe fonua 'e he PM.

Koe taki lelei 'oku tonu ke 'oua tene taki hala'i 'ae kakai 'oe fonua.

Koe Lao 'oe Polisi Tonga 2011 'oku tu'u mahino mai ai 'oku pau ke fakaonogoongo mo talangofua 'ae Komisiona Polisi ki he ngaahi tu'utu'uni 'oku 'omai me ihe Minisita ki ha ngaahi me'a 'e kau lelei mo malu ki he kakai 'oe fonua.

'Oku ou to'omai kakato heni 'ae kupu 18 'oe Lao Polisi 2011:

18 Ngaahi tu‘utu‘uni ‘a e Minisitā

(1) ‘E ngofua ke ‘oatu ‘e he Minisitā ha ngaahi tu‘utu‘uni tohi ki he Komisiona
felāve‘i mo e —

(a) fakahoko ngaue fakakatoa ‘a e Polisi Tonga; mo e
(b) ngaahi tu‘utu‘uni fakangāue mo e ngaahi tefito‘i ngaue mahu‘inga ‘a e

Polisi Tonga ki he —

(i) ta‘ofi ‘o e faihia;
(ii) malu ‘o e komiuniti mo e maau ‘a e kakai; mo e
(iii) ngaahi me‘a fakalukufua fekau‘aki mo hono fakahoko ‘o e lao.

(2) Kuo pau ki he Komisiona ke faipau ki ha tu‘utu‘uni ‘i he kupusi‘i (1).

(3) Kuo pau ke ‘ikai ‘oatu ‘e he Minisita ha tu‘utu‘uni ki he Komisiona fekau‘aki mo e ngaahi me‘a ‘oku fakaha ‘i he kupu 20.

(4) Kuo pau ke ‘ikai ‘oatu ‘e he Minisitā ha tu‘utu‘uni ‘oku ta‘efakalao.

Koe kupu 2 si'i 'oku ne fakapapaui'i mai ai ki he Komisiona kuopau kene fai pau ki he tu'utu'uni 'ae Minisita.

Koe kupu 3 si'i 'oku ne tuhu'i pau mai he 'ikai ngofua ki he Minisita kene fai ha tu'utu'uni ki he Komisiona fekau'aki moe ngaahi ngaue oku ha he kupu 20 'oe Lao.

Koe fakalea totonu eni 'ae kupu 20 'oe lao 'oku ou 'oatu kakato heni:

20 "Tau‘atāina ‘a e Komisiona

Kuo pau ke ngaue ‘a e Komisiona ‘o tau‘atāina mei ha taha, ki hono —

(a) tauhi ‘o e maau felave‘i mo ha taha pe kulupu ngaahi kakai;
(b) fakahoko ‘a e lao felāve‘i mo ha taha pe kulupu kakai;
(c) fakatotolo‘i ‘o e ngaahi hia; mo e
(d) ngaahi tu‘utu‘uni fekau‘aki mo e kau memipa ‘o e Polisi Tonga".

Koe kupu 18 'oe lao 'oku ne tu'utu'uni mai ai ke talangofua 'ae Komisiona ki he Minisita ki he ngaahi taumu'a ngaue (policies) 'e fekau atu he'e Minisita kia kene faii. Hange ke fakatokolahi e kau Polisi, holoki e fai hia kavakona tapu 'aisi me ihe 100 ki he 40 he ta'u.

Koe kupu 18 'oku ne talamai koe me'a ne me'a 'aki 'e he PM he Press Conference 'oku loi pea 'oku 'ikai ke mo'oni.

Koe 'uhinga 'oe kupu 20 ke tau'ataina 'ae Komisiona 'oua 'e lava 'ae Minisita ia 'o tu'utu'uni atu ke faka'ilo 'a Mr X kae 'oua 'e faka'ilo 'a Mr L..

Kapau ''e 'ikai tau'ataina 'ae Komisiona ka fai hala ha Minisita pe koe PM ha fa'ahinga kuonga pe he kaha'u 'e malava pe ke fakapone'i pe 'ehe kau ma'u mafai ia ke 'oua 'e lava 'ae Lao 'o ala atu kia nautolu. 'Aia koe 'uhinga eni 'e lava 'ae Minisita Polisi ia 'o talaatu ki he Komisiona 'oua 'e faka'ilo 'a Mr L he koe Minisita ia.

'Oku ou ongo'i malu mo tau'ataina ange 'i he tu'u 'ae lao lolotonga pea ke tau'ataaina pe 'ae Komisiona pe ko hai tene faka'ilo pea ko hai he 'ikai ke faka'ilo.

Koe feinga koia 'ae PM moe Minisita Polisi ke fakaongoonfo mai 'ae Komisiona kia naua pe ko hai ke faka'ilo pea ko hai 'oua 'e faka'ilo 'oku fu'u fakatu'utamaki ia pea 'oku 'ikai keu ongo'i malu au ia ai.

Teu faka'osi 'aki 'eku lave ko eni 'ae ngaahi fehu'i:

Koe me'a na'e vivili lahi taha kiai 'ae PM ke fekumi pea ke faka'ilo 'ae ngaahi tukuaki'i fekau'aki moe Paasipooti pea ko eni kuo hanga 'e he Komisiona 'o puke 'ae Palemia malooloo moe Minista malooloo mo hono hoa ki he tukuaki'i 'oku nau maumau'i 'ae Lao.

Koe fehu'i leva koe ha e me'a 'oku kei vivili ai 'ae PM moe Minisita Polisi ke 'oua 'e fakaloloa e ngaue alepau 'ae Komisiona he kuo ne fai 'ae me'a na'ana vivili kiai?

'Oku lele mai he news 'ae hanga 'ehe kau polisi 'o puke kau fai hia he uike ni fekau'aki ma'u moe 'aisi pea moe ngaahi me'a fana moe mahafu.

'Oku fai 'ae ngaue tukuingata 'ae Komisiona ia kae fai pe 'a hono tukuaki'i moe feinga ke tuli mei he'ene ngaue.

Koe fehu'i koe ha e 'uhinga 'oku fiema'u ai ke tuli Komisiona kapau 'oku ola lelei 'ene ngaue?

'Oku tonu ke feinga 'ae Minista Polisi pea moe PM ke ngaue fakataha moe Komisiona Polisi ki hono feinga'i ke malu mo ma'uma'uluta 'a Tonga he koe me'a ia ne fili ai 'ae kakai ke nau hu ki loto ke fai ha ngaue lelei ma'ae kakai 'oe fonua.

Kapau 'oku 'iai ha hia pe ngaue hala 'ae Komisiona pea 'omai 'ae fakamo'oni ke mau sio kiai ka mau fiemalie.

'Oku 'iai 'ae faka'amu ke feinga 'ae PM mo hono Pule'anga ke fai ha ngaue 'oku sio atu 'ae kakai 'oe fonua koe ngaue eni ma'a nautolu.

Tukuaa feinga ki he mafai he kuo 'osi tukuange mai 'ae mafai fakalele pule'anga ki he Kapineti pea 'oku tonu ke tau ngaue'i 'ae mafai koia ki he lelei 'ae kakai 'oe fonua.

Manatu'i 'oku 'ikai keu kau ki ha tafa'aki koe me'a 'oku ou feinga kiai ke ma'u ha kau tufunga fonua ma'ae kakai.

'Oku tonu ke hiki 'ae talanga ki ha levolo 'oku toe ma'olunga ange kae tuku 'ae 'ohofi fakafo'i tuitui (personal attack) he 'oku 'ikai kau ia he lau.

Koe pilinisipolo (principle) 'oe talanga ko eni koe taki hala'i e kakai.

'Oku ou loto fiefia ke fai mai ha lave 'i ha 'uhinga lelei mo malie ke tau talanga ai.

Malo moe faka'apa'apa atu